بزرگان علم اخلاق براى حسد مراحل مختلفى ذكر كرده اند؛ از جمله دو مرحله كاملا متمايزی که ذیلا بیان می شود: 1. وجود حسد در درون دل و در اعماق روح، به گونه اى كه انسان آن را كنترل كند و اثرش در گفتار و رفتار او ظاهر نگردد. 2. وجود حسد در درون به گونه اى كه از كنترل فرد حسود خارج شود و با سخنان و اعمال شيطانى بروز كند و براى انتقام‏گيرى از مَحسُود و زوال نعمت او تلاش شود.

از بعضى روايات استفاده مى شود كه همه - يا غالب – مردم، رگه هاى حسد در درون جانشان وجود دارد؛ ولى تا آن را در گفتار و رفتار خود ظاهر نكنند، گناهى بر آنان نوشته نمى شود.

در سيره پيامبر اكرم(ص)، امامان و بزرگان دين مزاج و شوخي وجود داشته است. در روايت است كه: «مؤمن، شوخ و مزّاح است»؛ البته اين كار نبايد از حدّ اعتدال خارج شود و يا آميخته با گناه، غيبت، سُخريّه و استهزا گردد و يا وسيله انتقام جويى و آبروريزى شود كه در اين صورت، يكى از بدترين رذايل اخلاقى و صفات نكوهيده خواهد بود. اگر مى بينيم در منابع اسلامى از مزاح گاهى به عنوان يك فضيلت و گاه به عنوان يك صفت رذيله ياد شده، اشاره به اين دو جنبه است.

«حق اليقين» به وحدت معنوي ميان عاقل و معقول گفته مي شود. فردى كه به اين مقام رسيده خود را پرتوى از انوار الهى مى داند كه در امواج اشعه هاى آن ذات الهى غوطه ور است، به مانند كسى كه خود را در متن آتش قرار داده و به وجود آتش يقين كرده است. رسيدن به اين مرحله نياز به مجاهدات قوى و پاك كردن نفس از رذايل اخلاقى و دورى از علايق دنيوى و ريشه كن كردن هواها و افكار شيطانى دارد. با تدبر در آيات و روايات معلوم مى شود كه انسان از طريق علم اليقين به مرتبه عين اليقين و از عين اليقين به مرحله حق اليقين مى رسد.