حرص و فزون طلبی از جمله ویژگی هایی است که در آیات متعددی از قرآن مجید، در بیان سرگذشتِ انبیاءِ اقوامِ گذشته و از جنبه های گوناگون، مورد اشاره و هشدار قرار گرفته است. از مجموع آيات قرآن چنين نتيجه مى گيريم كه مسئله حرص و آز و دنياپرستى و دلباختگى و دلدادگى نسبت به مواهب مادّى از ديدگاه قرآن بسيار خطرناك و نكوهيده و مايه انواع شرّ و فساد است و به يقين در مسير خودسازى و تكامل اخلاق، از بزرگترين موانع محسوب مى شود.

«جزع» نقطه مقابل «صبر» است و منظور از آن حالت بى قرارى و ناشكيبايى در برابر حوادث و مشكلات است؛ به گونه اى كه انسان در برابر حادثه زانو بزند، مأيوس شود، بى تابى كند  يا از تلاش و كوشش براى رسيدن به مقصد چشم بپوشد.

در جهان آفرينش همه جا روح سخاوت و بذل و بخشش حاكم است. خورشيد دائم مى سوزد و با نور و گرمايش به همه مخلوقات زندگى مى بخشد. زمين با انواع مواهبى كه در دل دارد، همه را سخاوتمندانه در اختيار انسان مى گذارد. در وجود يك انسان نيز قلب، دستگاه تنفس، معده، چشم، گوش، دست و پا هيچ كدام تنها براى خودشان كار نمى كنند و هرگز در خدمت به ساير اجزاء بدن، «بُخل» نمى ورزند؛ بلكه آنچه را كه دارند سخاوتمندانه در ميان خود و تمام سلول هاى بدن تقسيم مى كنند. در چنين جهان با سخاوتي، آيا جايى براى انسان بخيل وجود دارد؟

در احاديث اسلامى، روايات تكان دهنده اى در مذمّت «بخل» ديده مى شود، از جمله اينكه: «بخيل از خدا دور است، از مردم نيز دور است و به آتش دوزخ نزديك است». «نگاه كردن به بخيل، انسان را سنگدل مى كند». «بُخل و حرص با ايمان در يك قلب جمع نمى شوند». «بُخل درختى است كه در آتش دوزخ مى رويد و به همين جهت، تنها بخيلان وارد دوزخ مى شوند». «جاهل با سخاوت نزد خدا، از عابد بخيل محبوبتر است و بدترين دردها درد «بُخل» است» و ...

از نشانه هاى «بخل» آوردن عذرهاى گوناگون، براى خوددارى از كمك به ديگران است. بخيلان براى پوشاندن رذيله اخلاقى خود در برابر مردم، به عذرهاى واهى متوسل مى شوند و حتى گاهى با همين عذرها، خود را فريب مى دهند. از نشانه هاى ديگر افراد بخيل، پوشاندن نعمت هاست. آنها به بهانه هاى مختلف سعى دارند، نعمت هاى خدادادشان را از ديد مردم دور نگه دارند، مبادا كسى از آنها تقاضايى كند و ...

پول و بیکاری دو ویژگی مهم رباخواران حرفه ای است که زالووار از دسترنج مردم استفاده می کنند. پاتوق آنها مراكز عيّاشى و هوسرانى پرخرج است تا بهتر بتوانند اين ثروت باد آورده را در عالَم مستی و بی خبری بر باد دهند. گروه ديگرى از آنها چنان بخيل و خسيس هستند كه حتى به خودشان هم بُخل ورزیده و مانند فقرا زندگی می کنند و این ثروتِ نامشروع را براى بازماندگان خود به يادگار مى گذارند. البته اموالى كه از طريق ربا به دست می آید همانند اموال دزدى و سرقت است كه بر هيچ كس حتی ميراث خوار آنها نيز حلال نيست.

زمخشري در کتاب ربيع الأبرار در مورد نسب عمرو بن عاص می نویسد: «نابغه»  كنيزی بود که ابو لهب، اُمية بن خلف، هشام بن مغيره، ابو سفيان و عاص بن وائل با او زنا كردند و نطفه عمرو از یکی از این پنج نفر بسته شد. پس از تولد، هر يك از آنان مدّعى پدری عمرو بودند. ولی نابغه او را فرزند عاص بن وائل دانست، وقتی به او گفتند چرا نسب ابو سفيان را كه برتر است، برنگزیدی؟ پاسخ داد؛ چون عاص بن وائل خوب خرج مى كند و ابو سفيان بخيل و چشمْ تنگ است.

بر طبق روایات، «مشورت» زمانی مفید است که با فرد عاقل، با ايمان و دلسوز باشد؛ زيرا نظرات عاقلانه اش مفید بوده و ايمانش سبب می شود خيرخواهانه مشورت دهد و دلسوزی او را بر این می دارد که رازدار باشد. با برخی نیز نباید مشورت کرد، از جمله: 1- بخيل که انسان را از كار نيك منصرف کرده، از فقر مى ترساند. 2- ترسو که روحیه انسان را ضعیف می کند. 3- حريص كه حرص و ستم را نیکو جلوه مى دهد. 4- دروغگو كه دور را نزديك و نزديك را دور مى نماياند. و همینطور از اشخاص خود رأى، سست خرد، منافق و لجوج.

در روایت آمده که ميانه روى حدى دارد كه اگر زياده بر آن كند بخيل است و نهايت ميانه روى، قناعت است. پیامبر(ص) فرمودند: «قناعت سلطنتى است كه از بين نمى رود و مَركَب رضايت خداوند است كه صاحبش را به خانه خدا سوق مى دهد». در وحی خداوند به داود(ع) آمده كه «ثروت را در قناعت قرار دادم؛ ولی مردم آن را در زيادى ثروت جستجو مى كنند و هرگز آن را نمى يابند». در روایت دیگر آمده «قناعت، انسان را ثروتمند و بى نياز مى كند». معصومین(ع) هم مردم را از اسراف و تبذیر نهی کرده اند.

در احاديث اسلامى از «جُبن و ترس» نکوهش بسیاری شده است؛ مانند: انسان با ايمان نه ترسوست و نه حريص و نه بخيل، ترس و حرص و بُخل، صفات زشتى هستند كه در سوء ظن به خداوند سبحان خلاصه مى شود، هرگز با انسان ترسو مشورت نكن؛ چرا كه تو را از كارهاى مهم باز مى‏ دارد و موضوعات كوچك را در نظر تو بزرگ جلوه مى‏ دهد و ...