تلاش و مداومت در پرورش خصلت زهد، آدمی را از آثار و نعمات مادی و معنوی فراوانی بهره‌ مند می کند. از جمله:

1. پرورش روح و اراده‏: زهد و رياضت نفس، روح و اراده انسان را قوى و نيرومند مى سازد. به گونه اى كه در برابر مشكلات تاب و توان فراوان از خود نشان مى دهد.

2. حسابرسى آسان در قيامت: هرچند خداوند، عالم آفرينش و مواهب طبيعى را براى مؤمنان آفريده است. ولى چون همه اين موارد در معرض حساب قرار مى گيرد، زاهد براى سهولت پاسخگويى، كمتر از دنيا بهره مى گيرد و داده هاى الهى را به مصرف ديگران مى رساند.

3. کاهش آلام نيازمندان و مستضعفان جامعه: برخى از مؤمنان كه ازتمكّن مالى خوبى برخوردارند، افزون بر آنكه از امكانات خود براى رسيدگى به امور مستمندان بهره مى گيرند، گاه چون توان رفع نياز همه آنان را ندارند، خودشان در زندگى زهد مى ورزند تا آلام نيازمندان كاهش بيابد.

زهد در لغت به معناى بى ميلى و بى رغبتى است. راغب اصفهانی مى نويسد: «زهيد به چيز اندك گفته مى شود و زاهد در چيزى، به معناى روى گردانى از آن است». در لسان العرب نیز آمده است: «زهد ضدّ شوق و رغبت است و زهادت در همه اشيا، به معناى‏ بى رغبتى به آنهاست».

زهد در اصطلاح فرهنگ اسلامى، به معناى عدم دلبستگى به ماديّات، زرق و برق ها، زر و زيورهاى دنيوى و اعتماد كامل به خداى اين نعمات است. در واقع، زاهد اسلامى به جاى آنكه دلبسته و اسير مواهب مادّى باشد، به خداى اين مواهب دلبسته و وابسته است و همين مسئله، سبب امتياز او از غير زاهدان است.

از مهمترین جلوه های زندگی امام علی(ع)، زهدی است که سرتاسر زندگی آن حضرت را پوشانده است؛ فقراء را در اطراف خویش جمع کرده و با مهربانی با آنان رفتار می کرد. گاه می شد که در وقت نماز تنها پیراهنش که خیس بود را می پوشید و در همان حال خطبه می خواند. غذای بسیار ساده‌ای داشت و مردم را در رحبه مسجد کوفه، اطعام می‌کرد و خود در خانه خود، غذا می‌خورد. فرمود: «به خدا سوگند هرگز ندیدم که در خانه رسول خدا نان بدون سبوس باشد». همچنین می فرمود: «من کسی هستم که دنیا را خوار کرده ام».

از هزاران سال قبل در يونان و هندوستان افرادى معتقد بودند که با رياضت مى توان به كارهاى مهم و خارق العاده اى دست زد و يا به مقامات معنوى رسيد. هنگامى كه اسلام گسترش يافت اين افكار از كشورهاى ديگر به محيط اسلام نفوذ كرد و جمعى آن را با زهد اسلامى و پاره اى از تعليمات اسلام آميختند و افكار انحرافى و التقاطى ديگرى را برآن افزودند كه «صوفيگرى» نتيجه نهايى آن بود.

مرد گنهكاری از دنيا رفت و هيچ كس حاضر نبود بر جنازه اش حاضر شود. اما مرد زاهدی پيش آمد و گفت آماده نماز شويد. همه از اين جريان در شگفت بودند. بالاخره از زاهد پرسيدند. زاهد گفت: در خواب ديدم به من گفتند: برو در فلان محل بايست، جنازه‌‌اى مى‌آورند كه فقط يك زن همراه اوست، بر او نماز بخوان كه آمرزيده شده! زاهد از زن پرسيد: شوهر تو چه عملى مى كرد كه سبب آمرزش او شد؟ جواب داد: او كارهای خوبی انجام نمی داد: اما هميشه در خانه اش دو يا سه يتيم بودند و به‌ آنها بيشتر از اطفال خود مهربانى مى كرد.

حرص و فزون طلبی از جمله ویژگی هایی است که در آیات متعددی از قرآن مجید، در بیان سرگذشتِ انبیاءِ اقوامِ گذشته و از جنبه های گوناگون، مورد اشاره و هشدار قرار گرفته است. از مجموع آيات قرآن چنين نتيجه مى گيريم كه مسئله حرص و آز و دنياپرستى و دلباختگى و دلدادگى نسبت به مواهب مادّى از ديدگاه قرآن بسيار خطرناك و نكوهيده و مايه انواع شرّ و فساد است و به يقين در مسير خودسازى و تكامل اخلاق، از بزرگترين موانع محسوب مى شود.

ابوعثمان عمرو بن بحر بن جاحظ از علمای اهل سنّت در ارتباط با امام هادی(ع) می گوید: «هر یک از آنان، عالم، زاهد، ناسک، شجاع، جواد، طاهر و تزکیه کننده اند... این سلسله جلیل القدر براى هیچ خانه اى از خانواده هاى عرب و نه از خانواده هاى عجم اتفاق نیفتاده است». هم چنین شمس الدین محمّد بن احمد بن عثمان ذهبى می نویسد: «در سال 254 هـ.ق ابوالحسن على بن جواد...وفات یافت...او شخصى فقیه، امام و متعبّد بود».

حُجْر بن عَدىّ از کسانی است که در سنین جوانى بود که به محضر پیامبر خدا درآمد و اسلام آوردد. دنیا گریزى، زهد، نمازگزارى و... از ویژگى هاى اوست. او در صفین و نهروان امام علی(ع) را همراهی نمود و از صحابه امام حسن(ع) بود. حجر از معاویه بیزارى مى جست و او را نفرین مى کرد، معاویه نیز از موضعگیرى او به ستوه آمده بود، دستور قتلش را صادر کرد و او را به سال 51 هجرى به شهادت رساند.

زیدیّه پیروان زید فرزند امام سجّاد(ع) مى باشند و او را امام پنجم از امامان اهل بیت می دانند و معتقدند پس از وى فرزندش یحیى به جاى وى نشست و... . در ایران ناصر اطروش جمع کثیرى را به مذهب زیدیه درآورد. به عقیده زیدیه هر فاطمى نژاد، عالم، زاهد، شجاع، سخى، که به عنوان قیام به حق خروج کند مى تواند امام باشد. زیدیه در اصول به معتزله و در فروع به فقه ابی حنیفه گرایش پیدا کرده اند.

مانع اصلى خود شناسى، حجاب و پرده حبّ ذات و خود خواهى و خود برتر بينى است، و تا اين پرده ها كنار نرود خودشناسى ممكن نيست؛ و تا انسان خود شناسى نكند و به نقاط ضعف خويش آگاه نگردد، راه تهذيب اخلاق به روى او بسته خواهد بود. در خبرى از پيغمبر اكرم(ص) مى خوانيم: «هنگامى كه خدا اراده نيكى درباره بنده اى كند او را در امور دين آگاه و در امور دنيا زاهد و نسبت به عيوبش آگاه مى سازد!».