درباره حلم و غضب و برکات و خطرات هر کدام، معارفی بصیرت افزا در آیات قرآن وجود دارد. به عنوان نمونه آیه ۳۷ سوره شوری درباره اوصاف گروهی از مؤمنان می گوید: «وَ الَّذينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ؛ همان كسانى كه از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب مى ورزند، و هنگامى كه خشمگين شوند عفو مى كنند».

در اینجا این نکته مورد اشاره قرار می گیرد که مؤمنان هنگامى كه آتش غضب در درون شان شعله ور مى شود خود را كنترل مى كنند و دست به انواع گناهان و جنايات آلوده نمى سازند. ذكر اين صفت بعد از مسأله اجتناب از گناهان بزرگ و اعمال زشت، شايد به اين جهت است كه سرچشمه بسيارى از گناهان، حالت غضب است كه زمام نفس را از دست عقل بيرون مى برد و آزادانه به هر سو مى تازد.

جالب اينكه نمى فرمايد آنها غضب نمى كنند. چراكه خشم و غضب به هنگام بروز ناملايمات سخت، طبيعى هر انسانى است. مهم آن است كه آنها بر غضب خويش مسلّط اند و هرگز زير سلطه غضب قرار نمى گيرند.

از مجموع آيات مورد بحث اهميّت فضيلت اخلاقى «حلم و بردبارى» و خطرات رذيله «خشم و غضب» به خوبى آشكار مى شود.

در آیات قرآن و روایات اسلامی واژه «حرص» معمولا بار منفى دارد و هرگاه اطلاق مى شود، از آن حرصِ بر مال، ثروت، مقام و ساير شهوات مادّى به ذهن مى رسد، و اين به خاطر آن است كه غالبا اين واژه در اين گونه موارد به كار مى رود كه عموما مذموم و نكوهيده است.

ولى گاه اين واژه در مواردى به كار مى رود كه شايسته ستايش است؛ نه تنها بخشی از اخلاق رذيله نيست، بلكه فضيلتى محسوب مى شود و آن در جايى است كه اين صفت در مورد علاقه شديد به كارهاى خير به كار رود.

سرچشمه غم پرهيزكاران این است كه خود را در پيشگاه الهي مقصر مي دانند و به خاطر اين كه از عهده تكاليف الهي برنيامده اند غمگين اند. همچنین چون نمي توانند نسبت به عدم هدايت مردم و لجاجت آنها بر باطل بي تفاوت باشند غم دارند؛ مانند پيامبر(ص) که گویا خود را از این غم به هلاکت انداخته بودند. همچنين ایشان از فرو رفتن مردم در ناراحتى ها و شدائد زندگى رنج مى برند و غمگین اند.

امام علی(ع) با اشاره به ارتباط بین «شناخت عظمت خدا» و «کوچکی دنیا»، می فرماید: «عظمت آفريدگار نزد تو، مخلوق را در چشمت كوچك مى كند»، هم چنین امام(ع) کوچک شمردن هستی را یکی از صفات پرهیزکاران می داند و به خدا قسم ياد مي كند كه اگر همه جهان را به او بدهند، حاضر نيست پوست جويى را از دهان مورچه ای به ستم بيرون بكشد. دليل اين كلام امام(ع) همين است كه خدا را با عظمت فوق العاده اى شناخته و تمام دنيا در نظر او از پوست يك جو يا از برگ درختى كه در دهان ملخى باشد كوچك تر جلوه مى كند.

امام علی(ع) با اشاره به عبادات بی روح می فرماید: «چه بسيار روزه دارانى كه از روزه خود جز گرسنگى و تشنگى بهره اى نمى برند»، در واقع این سخن امام برگرفته از قرآن است که می فرماید: «پيوسته عمل كرده و خسته شده اند»، زیرا نه معرفت كافى براى عمل داشتند نه شرايط آن را رعايت كردند، در واقع عبادات، ظاهرى دارد و باطنى، ظاهر عبادت افعالى ظاهری است، اما باطن آن فلسفه تربيتى آن است. مثلاً در نماز اگر حضور قلب نباشد، اذكار و افعال نتايجی چون تربيت روح و نهى از فحشا را ندارد.

ممكن است گفته شود انسان در حال تنگدستى چگونه می ‏تواند انفاق كند؟ پاسخ اين است كه اولًا افراد تنگدست به مقدار توانايى می ‏توانند در راه كمك به ديگران انفاق كنند و ثانياً انفاق منحصر به مال و ثروت نيست؛ بلكه هر گونه موهبت خدادادى را شامل می شود خواه مال و ثروت باشد يا علم و دانش يا مواهب ديگر. به اين ترتيب، خداوند می خواهد روح گذشت و فداكارى و سخاوت را حتّى در نفوس مستمندان جاى دهد تا از رذائل اخلاقىِ فراوانى كه از «بخل» سرچشمه می گيرد بركنار بمانند.

خداوند در این آیه به همراهی با صادقانی امر نموده است؛ که با مراجعه به آیات قرآن می بینیم نشانه اصلى آنها، ايمان كامل به همه مقدسات و اطاعت فرمان خدا در تمام زمينه هاست. این آیه نمى گويد «در زمره صادقان باشيد» بلكه مى گويد «همراه» آنها باشيد و این نشان مى دهد كه منظور مرحله اى بالاتر از مراحلى است كه مردم به آن مى رسند. از طرف دیگر دستور همراهي مطلق با صادقان، بر عصمت آنها و اینکه در هر زمانى بايد معصومى وجود داشته باشد دلالت دارد.